KALİBRASYON NEDİR? KALİBRASYON PERİYODU NASIL BELİRLENİR? SONUÇLAR NASIL YORUMLANIR?

Bu yazımda kalibrasyon konusuna özet bir şekilde değinmeye çalışacağım.

Öncelikle kalibrasyon kavramını basitçe tanımlayarak başlamak istiyorum. Kalibrasyon işlemi; ölçüm cihazının göstergesinin, ölçülen büyüklüğün gerçek değerinden sapmasını belirlemektir. Ölçüm cihazına ayar yapmak ve sapmayı düzeltmek anlamına gelmez. Sadece cihazımızın bir ölçüyü ne kadar sapma ile ölçtüğünü belgeleyerek kullanıcının bilgisine sunmayı amaçlar.

Peki kalibrasyon periyodunu nasıl belirleyeceğiz?

Müşteri özel istekleri, firmanın sorumlu olduğu standartlar ve ölçüm aletini üreten firmaların belirlediği kalibrasyon periyotları olması durumunda bu periyotlara uymakla yükümlü olduğumuzu belirtmek isterim. Ben bu kısıtların olmadığı durumlar için yazıma devam edeceğim.

ILAC (International Laboratory Accreditation Cooperation) yani ‘’ Uluslararası Laboratuvar Akreditasyon Kurumu’’ nun rehber dokümanlarından biri olan G24 dokümanında kalibrasyon aralıklarının belirlenmesi ile ilgili önerilere yer verilmiştir.

Kalibrasyon sıklığının belirlenmesinde dikkate alınacak noktalar;

• Gereken veya laboratuvar tarafından beyan edilen ölçüm belirsizliği;

• Ölçüm cihazının kullanım sırasında kabul edilebilir maksimum hata sınırlarını aşma riski;

• Cihazın uzun bir süre boyunca uygun çalışmadığı fark edildiğinde, alınması gereken düzeltici önlemlerin maliyeti;

• Cihaz türü;

• Yıpranma ve sapma eğilimi;

• Üreticinin önerileri;

• Kullanım alanı ve derecesi;

• Çevresel koşullar (iklim koşulları, titreşim, iyonlaştırıcı radyasyon, vs.);

• Önceki kalibrasyon kayıtlarından elde edilen eğilim verileri;

• Onarım ve bakım işlemlerine ait tarihçe kayıtları;

• Diğer referans standartlar veya ölçüm cihazları ile karşılaştırarak yapılan çapraz kontrollerin sıklığı;

• Bu süre içerisinde yapılan ara kontrollerin sıklığı ve kalitesi;

• Nakliye düzenlemeleri ve ilişkili riskler;

• Hizmet veren personelin hangi derecede eğitim aldığı.

Yukarıdaki maddeleri daha özet bir şekilde ve örnek vererek anlatacak olursam;

Firmamız montaj işi yapan bir firma olsun ve prosesimizdeki en hassas parça toleransımız ± 1 mm olsun. Bu parçayı ölçecek kumpasımızı kalibrasyona gönderdik ve cihazın sapmalarının ± 0,08 mm arasında olduğunu raporda gördük. Laboratuvarın beyan ettiği ölçüm belirsizliğini de sapmamıza kattık ve toplam sapmamız ± 0,11 mm aralığına çıktı varsayalım (bu kısımları kalibrasyon raporu yorumlama kısmında detaylandıracağım). Görüldüğü üzere 1 mm toleransımız olan bir parçayı 0,11 mm sapma ile ölçen bir cihaza sahibiz. Bu durumda cihaz deforme olmadığı sürece ölçümlerimizde yakın zamanda risk oluşmayacaktır. Çünkü parça toleransı ile sapma değeri arasında ciddi bir fark vardır.

İlk 2 yıl bütün cihazlarımızı yıllık olarak kalibre ettirdikten sonra bu 2 yılın sapma değerleri farkını dikkate alarak kalibrasyon periyodunu 2 yıla çıkabiliriz. Yani 2021 ve 2022 yıllarında cihazımı kalibre ettirdim ve 2021’de ortalama genel sapma 0,11mm , 2022’de 0,14 mm geldi. Bu artışın az olmasından yararlanarak kalibrasyon periyodumu normal şartlarda 2 yıla çıkarmamızda bir sakınca yoktur.

Bu yorumlamayı uzunluk dışındaki tüm ölçümler için de yapabiliriz. Sıcaklık, ağırlık, elektriksel ölçümler vb. tüm birimlerde aynı mantık ile hareket edebiliriz.

NOT: Elektriksel ölçümler insan sağlığı açısından doğrudan bir önem arz ettiği için sapmaya bakılmaksızın her yıl kalibre ettirmekte yarar vardır.

Benim bu konudaki kişisel önerim;

Firmamızdaki yetkili bir personeli ilgili kalibrasyon eğitimine gönderip sertifika aldırarak her yıl referans(düzenli kalibre ettirilen) numuneler ile iç doğrulama yapmak ve kalibrasyon periyodunu 2 yıla veya 3 yıla çıkarmaktır. Böylece her yıl cihazlarımızın sapmalarını daha az bir maliyet ile takip edebiliriz ve cihazlarımızı kalibrasyona daha seyrek bir şekilde gönderebiliriz. Böylece hem kalibrasyon bedeli hem nakliye bedellerinden tasarruf sağlayabiliriz.

Akredite deney laboratuvarlarının her yıl kalibrasyon yaptırması, hem müşteri memnuniyetinin sağlanması hem de ISO/ IEC 17025 laboratuvar akreditasyonu denetimlerinin daha rahat geçirilmesi açısından önem arz ettiğini belirtmek isterim.

Kalibrasyon Sonuçları Nasıl Yorumlanır? Sonrasında Hangi Aksiyonlar Alınmalıdır?

0-150 mm kumpasın kalibrasyon sonuçları üzerinden konuyu detaylandırmak istiyorum.

Bildiğiniz üzere kumpasımızda iç çap, dış çap ve derinlik ölçümleri yapabiliriz. Kalibrasyon laboratuvarı aşağıdaki sonuçlarda görüleceği üzere çeşitli referans numuneler ile ölçümler yapmış ve sapma değerlerini mm cinsinden belirtmiş.

Sonuçlarda görüleceği üzere özetle sapma değerleri 0 ile 0,06 değerleri arasında değişiyor. Tekrarlanabilirlikten gelen sapma ve ölçüm belirsizliği de eklendiği zaman bile değerler 0,1 değerini geçmiyor. Bu durumda 0,5 mm tolerans ve üzeri bir ölçümü yapmakta bir sakınca yoktur. Ancak ± 0,1 mm veya ± 0,2 mm toleransı olan bir ölçüyü ölçmek özellikle sapmanın 0,06 ölçü aralıklarında risklidir.

Kalibrasyon listesinde mutlaka kalibrasyon sonrası kabul edilen maksimum sapma değerleri belirtilmelidir. Her kalibrasyon işlemi sonrası sertifikadaki sapmalar değerlendirilip belirlenen sapma değerlerinin altında olduğu teyit edilmeli ve onaylanmalıdır. (Aşağıdaki görseldeki değerler tamamen örnek vermek amaçlı yazılmıştır).

Ölçüm aletinin kısmi olarak kullanıldığı durumlar nelerdir?

Yine kumpas üzerinden örnek verecek olursam; kumpasımız iç çap ölçümlerini, 100 mm değerine kadar proses toleransımızın çok altında sapma ile gerçekleştiriyor ancak 100 mm üzerindeki sapması daha yüksek ve proses toleranslarımızı geçiyor olabilir.

125 ± 0,5 mm toleransı olan bir iç çap ölçüsünü ölçeceğimizi varsayalım;

Kumpasımızın 100 mm’ye kadar olan toplam sapması ± 0,1 mm ama 120 mm’deki sapması ± 0,6 mm olsun. O zaman 125 ± 0,5 mm değerinin ölçümünü yapmamız doğru olmayacaktır. Çünkü cihazın sapması zaten ölçeceğimiz ölçüden bile fazladır.

Kumpasın üzerine bir tanımlama yapılmalı ve 100 mm’ye kadar iç çap ölçümlerinde kullanılacağı ve üstündeki ölçülerde kullanılmayacağı belirtilmelidir. Bu konu çok kritiktir. Ya da kumpas direk kullanım dışı bırakılmalıdır. Bu firmanın inisiyatifine kalmıştır.

Kalibrasyon konusunu çok detaya girmeden yorumlamaya çalıştım. Sorularınız olması durumunda iletişime geçebilirsiniz. Çalışmalarınızda başarılar dilerim.